Noten leren lezen: ritme, tempo en maatsoort

Dit is het derde deel in een reeks blogs over noten lezen. In de vorige twee blogs (C majeur toonladder en Mineur toonladder en toonsoorten) hebben we het begrip toonhoogte behandeld en hoe je dit afleest in een notenbalk. Ook lieten we zien waar je de diverse tonen kunt vinden op piano, keyboard en gitaar. Meer over noten lezen voor drums kun je lezen in het blog Drumnotatie 101. Het blog dat je nu leest, gaat over ritme, tempo en maatsoort. Zoek je meer verdieping, verken dan eens het muziekboeken-aanbod.

In het kort

Wat is het verschil tussen maatsoort en ritme? Of tussen maatsoort en tempo? Eerst een korte bespreking van de verschillen. Daarna gaan we dieper in op elk begrip.

Maatsoort

Luister naar een popnummer dat een duidelijke beat heeft (dat is het makkelijkste) en je zult merken dat je kunt meetellen. In de meeste popnummers kun je steeds tot vier tellen, met een accent op de eerste tel: EEN – twee – drie – vier, EEN – twee – drie – vier, … De meeste pop- en rock-muziek, en vrijwel alle elektronische dance-muziek is in vieren te tellen. Af en toe kun je muziek ook in groepjes van drie tellen: EEN – twee – drie, EEN – twee drie, … Een heel duidelijk voorbeeld van muziek ‘in drieën’ is een wals (hm-pa-pa, hm-pa-pa). De maatsoort is gebaseerd op dit meetellen.

Tempo

In een snel, vrolijk nummer tel je uiteraard sneller dan in een langzame ballad. Dat is het tempo. Tel je bijvoorbeeld op het tempo van de secondewijzer van je horloge, dan heb je 60 ‘beats per minute‘, ook wel ‘bpm’. Doe je dat twee keer zo snel, dan wordt het 120 bpm. Soms staat het tempo vermeld in de bladmuziek (linksboven). Met behulp van een metronoom kun je nagaan hoe snel dit in praktijk is.

Ritme

We hebben nu maatsoort en tempo. Wat is dan ritme? Neem het liedje Vader Jacob. Allereerst kun je het in vieren meetellen: EEN, twee, drie, vier, EEN, twee, drie, vier, … Zoals je hierboven las, heeft dat te maken met de maatsoort. Maar de maatsoort is enkel een kapstok voor het liedje, een soort ‘beat’ die je eronder kunt zetten. Net als tempo (de snelheid waarmee je Vader Jacob zingt), is maatsoort dus niet hetzelfde als ritme. Ritme ontstaat door het gebruik van korte en lange tonen. In Vader Jacob bijvoorbeeld, duren sommige lettergrepen langer dan andere. Luister maar naar het verschil tussen de regeltjes ‘slaapt gij nog’ en ‘alle klokken luiden’. Een componist of liedjesschrijver kan een toon uiteraard zo lang of kort laten duren als hij wil. In het notenschrift hebben we speciale manieren om al die toonlengtes te noteren.

Ritme: nootwaardes en rusten

Hieronder tref je veel voorkomende nootwaardes: de hele noot, halve noot, kwartnoot en achtste noot. Zoals je kunt zien, duurt een hele noot twee keer zo lang als een halve noot. Een halve noot duurt op zijn beurt twee keer zo lang als een kwartnoot, enzovoort.

Maar hoe lang duurt nou een hele noot? Dat bepaal je zelf. Waar het om gaat: als je een hele noot twee seconden laat duren, is een halve noot één seconde. Een kwartnoot is dan een halve seconde, et cetera. Hoe sneller je de muziek speelt, des te korter duren alle noten.

Let op:

Soms zie je een punt rechts naast het bolletje van de muzieknoot (je ziet enkele voorbeelden in de eerstvolgende afbeelding). Dit betekent dat de noot met de helft langer wordt.
- Een kwartnoot met een punt = een kwartnoot met de helft van de lengte erbij, ofwel: een kwartnoot + een achtste.
- Nog een voorbeeld: een halve noot met een punt is een halve noot + een kwartnoot.
We hebben ook zestiende noten (twee ‘vlaggetjes’), tweeëndertigste noten (drie vlaggetjes), enzovoort.
Noten met vlaggetjes, zoals achtstes, worden vaak in groepjes genoteerd. De vlaggetjes worden dan vervangen door dunne balkjes die de verschillende noten met elkaar verbinden (zie de eerstvolgende afbeelding hieronder).

Maatsoorten

Bekende maatsoorten zijn 4/4 (vierkwartsmaat), 3/4 (driekwartsmaat) en 6/8 (zesachtstemaat). Pas op: het zijn geen breuken! Sterker nog, het hele systeem van maatsoorten is verre van logisch en wiskundig. Probeer het dus niet kloppend te krijgen in je hoofd.

Eén ding kunnen we met zekerheid zeggen: het onderste getal van een maatsoort geeft het soort noot aan, zoals een kwartnoot, terwijl het bovenste getal laat zien na hoeveel van deze noten de maat voorbij is. In bijvoorbeeld een 3/4-maat is de maat voorbij na drie kwartnoten. Ook het meetellen doe je meestal op deze noten (in een 3/4-maat dus op de kwartnoten).

3/4-maat, driekwartsmaat:
Het onderste getal: de 4 staat voor kwartnoot.
Het bovenste getal: de 3 betekent dat de maat voorbij is na drie kwartnoten.
Je telt EEN twee drie, EEN twee drie, …

4/4-maat, vierkwartsmaat (soms wordt een C-teken gebruikt ipv 4/4):
Het onderste getal: de 4 staat voor kwartnoot.
Het bovenste getal: de 4 betekent dat de maat voorbij is na vier kwartnoten.
Je telt EEN twee drie vier, EEN twee drie vier, …

6/8-maat, zesachtstemaat:
Het onderste getal: de 8 staat voor achtste noot.
Het bovenste getal: de 6 betekent dat de maat voorbij is na zes achtste noten.
Je telt EEN twee drie *vier* vijf zes.

Let op:

De maatsoort staat altijd aangegeven aan het begin van een muziekstuk of liedje (naast de sleutel).
Het einde van een maat wordt aangegeven met een rechtopstaande ‘maatstreep‘ over de gehele hoogte van de notenbalk.

Meer over 6/8 en 3/4

Het nummer We are the Champions is je vast wel bekend. Beluister het nog eens hieronder en je zult merken dat je het mee kunt tikken/tellen in groepjes van drie (EEN twee drie, EEN twee drie, …). Nu denk je misschien, aha, een 3/4-maat. Maar als je goed luistert, hoor je dat er aan het begin van elke zes tellen een extra sterk accent zit. Een iets minder sterk accent zit op de vierde tel. Zo dus: EEN twee drie *vier* vijf zes. We noemen het een 6/8-maat.

Waarom niet 6/4?

Waarom heet 6/8 niet gewoon 6/4? Inderdaad, het maakt niets uit: 6/4, 6/8, 6/2, in principe is het allemaal hetzelfde. Want zoals we hierboven al uitgelegd hebben: nootwaardes hebben niets te maken met snelheid. Afhankelijk van het gekozen tempo (het aantal beats per minuut dus) kan een noot lang duren of kort. Ofwel: in een heel langzaam nummer duurt een achtste noot misschien wel net zo lang als een kwartnoot in een snel nummer. Toch noteren we We are the Champions in een 6/8-maat. Dat heeft enkel en alleen te maken met een gewoonte, en niet met wiskunde. Het is simpelweg traditie om een 6/8 sneller te spelen dan een 6/4. Daarnaast is het gebruikelijk om de 6/8 maatsoort te verdelen in twee groepjes van drie en hem vervolgens in tweeën te tellen: 1 ( * * ) 2 ( * * ), 1 ( * * ) 2 ( * * ), …

Voorbeelden

Hier volgen enkele melodietjes die elk in een andere maatsoort staan. Kijk eens naar de eerste maat van de eerste melodie. Tel de nootwaardes van die maat op en je komt uit op de lengte van drie kwartnoten. Dit geldt uiteraard ook voor elke andere maat. In de vierkwartsmaat komen de opgetelde noten steeds uit op vier kwartnoten per maat, enzovoort.

Oefenen

Probeer het volgende ritme te tikken met bijvoorbeeld een pen op tafel. Het helpt om een metronoom aan te zetten (op een rustig tempo). Je kunt een echte metronoom kopen of een metronoom-app op je smartphone of tablet installeren. En denk eraan: in een vierkwartsmaat duurt elke kwartnoot één tik van de metronoom, achtstes duren een halve tik, hele noten duren vier tikken, enzovoort.

Dit is het juiste ritme:

Metronoom : tik tik tik tik

Ritme : tik tik tik tik tik tik

Nog meer oefenen? Typ in Google ‘bladmuziek liedjes’ en je vindt meer dan genoeg oefenmateriaal. Kies bij voorkeur bladmuziek van eenvoudig ogende liedjes die je nog niet kent. Maar je kunt natuurlijk ook met een muziekboek aan de slag. Geen zorgen, er zijn ook beginnersboeken waarin het noten leren lezen stap voor stap wordt uitgelegd. Ook handig is een muziekstandaard waar je dat boek op kunt zetten. Succes!

Vervolg

Als je bovenstaande snapt, is het tijd voor het vervolg: ons uitgebreide artikel over Maatsoorten, maatstrepen en herhalingen!

Zie ook

» Alle muziekboeken
» Metronomen
» Muziekinstrumenten
» Bladmuziekstandaards
» Algemene educatieve muziekboeken
» Muziekpapier
» Notatiesoftware

» Muziektheorie & Noten leren lezen: je leert het hier!
» Maatsoorten, maatstrepen en herhalingen uitgelegd
» Dynamiek-tekens in bladmuziek uitgelegd
» Noten leren lezen: C majeur-toonladder
» Noten leren lezen: Mineur-toonladder en toonsoorten
» Drumnotatie 101: tips & tricks voor beginners
» Drummen in bijzondere maatsoorten – Voorbeelden & oefeningen
» Cajon-ritmes leren spelen – De basis
» Gitaartabs leren lezen
» Muziektheorie: móet je dat leren als muzikant?
» Songwriter-advies: je demo opnemen in een studio
» Songwriting-tips voor beginners
» Writer’s block? Tips voor songwriters
» Gitaar stemmen? Hier lees je hoe dat moet!
» Hoe neem je zelf een goed klinkende demo op?
» Zelf thuis muziek produceren: dit heb je nodig
» Zang opnemen en versterken voor beginners

Marnix | Bax Music

Marnix werkt sinds 2011 als copywriter bij Bax Music. Een typische all-rounder, maar met zijn ervaring op het gebied van onder meer toetsen, gitaar en zang, voelt hij zich in de categorie Muziekinstrumenten nog het meeste thuis.