Mondharp: geluid, oorsprong en speeltechniek

Een instrumentje dat je in je broekzak meeneemt en dat een ploink-geluid maakt is nauwelijks serieus te nemen. Daarmee krijg je geen groupies achter je aan. Maar pas op, de mondharp – in het Engels Jew’s harp, jaw harp of mouth harp – heeft geheime krachten en met zijn leeftijd van minstens 4.000 jaar leent hij zich moeiteloos voor eigentijdse muziekstijlen. ’s Lands meest veelzijdige mondharpist Danibal legt uit hoe en waarom.

• Wat heb jij daar nou?
• Jew’s Harp
• Mongoolse herders
• Serieus
• Lokroep
• Mondharp-speeltechniek
• Goed om te weten
•     Mondharp is geen mondharmonica
•     Mondharp in pop- en filmmuziek
• Zie ook

Wat heb jij daar nou?

Voor wie een beetje thuis is in de anticonceptie is de vergelijking snel gemaakt: de mondharp lijkt verdacht veel op het spiraaltje. Het is een gegeven waar Daniel Hentschel, artiestenaam Danibal, als het zo uitkomt de draak mee steekt. ”Ik zat in een overvolle treincoupé en een meisje tegenover me riep verschrikt uit: ”Wat heb jij daar nou?’’ Ik antwoordde nonchalant: ‘Oh, ik ben hobby-gynaecoloog.’ Hij had daarmee meteen een treincoupé vol lachers op zijn hand. Aan de andere kant is het geen sinecure om nu al decennialang te moeten uitleggen wat nu precies een mondharp is. Toch wordt Danibal er niet chagrijnig van, hij doet het met verve. Thuis in Utrecht spreidt hij zijn collectie mondharpen uit op de keukentafel en steekt van wal. De meest gangbare mondharp heeft de vorm van een hoefijzer met in het midden een metalen tong, van klokkenveerstaal, die aan de bovenkant van de beugel is vastgeklonken en die aan het eind een hoek van 90 graden maakt en uitloopt in een krul. De bespeler plaatst de mondharp tegen de tanden en plukt aan de veer die door de trilling een ploinkgeluid maakt. De mondholte en keel fungeren als klankkast. De mondharp is een directe voorloper van de mondharmonica en de accordeon. Het principe van klank opwekken is hetzelfde, maar in plaats van lucht zuigen of blazen, ontstaat bij de mondharp de klank door de plukbeweging.

Jew’s Harp

De mondharp is een van de oudste instrumenten ter wereld. Een houten model werd 4.000 jaar geleden al in de Zuid-Chinese bergprovincie Yunnan bespeeld. De houten mondharp vormde de basis voor de metalen variant die later in verschillende gebieden in het Verre Oosten werd gesmeed. Voorlopers van de mondharp zijn wellicht nóg ouder. Op de Polynesische eilanden werden tonen ontlokt aan een mondharp van palmbladeren. In Indië werden langwerpige mondharpen uit bamboe gesneden. Danibal: ”Veel culturen beschouwen de mondharp als eigen cultuurgoed. In Sicilië denken ze dat ze hem hebben uitgevonden. Maar ooit is het instrument natuurlijk door iemand van elders meegenomen.’’ De mondharp wordt ook wel de jodenharp of de jew’s harp genoemd, maar ook de Joden hebben niets met de origine van het instrument te maken. Naar aanleiding van de uitvoering van het nummer Democracy mét mondharp in het Belgische Gent in 2012, zei Leonard Cohen dat hij vermoedelijk de enige jood is die professioneel jew’s harp speelt.

De mondharp heeft zijn weg uit China naar Europa gevonden via de Zijderoute. Zo kwam hij ook in Nederland terecht. In het Centraal Museum in Utrecht hangt een schilderij van de zeventiende-eeuwse schilder Dirck van Baburen. Het is een portret van een volkse jongen die een deuntje op de mondharp speelt. ”De mondharp in het juiste perspectief’’, zo stelt Danibal vast. ”Het is bepaald geen muziekinstrument van de high society.’’ Mongolië, Tibet, Afghanistan, de Oeral en Jakoetië zijn landen waar de mondharp nog altijd volksinstrument nummer één is. ”Vooral in Jakoetië in Noord-Siberië is de mondharp een groot ding. Een nationaal instrument.’’, zegt Danibal. ”De Jakoeten hebben een abstracte manier van spelen. Het zijn geen echte liedjes, het is heftig met veel klank, het lijkt op didgeridoospelen. Die manier van spelen heeft te maken met de aard van het instrument. De mondharp heeft maar één grondtoon. Dat is meteen ook de grootste uitdaging. Alle actie zit in ritme en boventonen. Als je de boventonen goed beheerst, kun je duidelijke melodieën spelen, maar de grondtoon blijft dominant. Dat is een kenmerk van veel volksmuziek en instrumenten als de doedelzak en de draailier. Het geldt ook voor kinderliedjes. De Oostenrijkers bedachten een oplossing voor de beperking van één grondtoon. Ze maakten twee mondharpen aan elkaar vast met een klemmetje. Met hun manier van mondharpspelen staan ze nu op de lijst van immaterieel werelderfgoed. De mondharp heet daar, op zijn Duits, Maultrommel. Daar zit wel enige logica achter, want eigenlijk is het een percussie-instrument.’’

Mongoolse herders

Danibal heeft de grondtoonbeperking al decennia geleden getackeld. Sinds 1999 treedt hij op met de mondharp. Hij had er als kind al een, maar het echte werk begon toen hij studie maakte van boventoonzang. ”Ik had een ingetogen gitaarbandje en we wilden een ruiger stemgeluid. Toen zag ik op tv een reportage over Mongoolse herders en hun boventoonzang. De dag daarop heb ik in de bieb cd’s geleend met boventoon- en keelzang. Daar zaten ook nummers tussen met heel heftige mondharpmuziek.’’

De uitdaging voor de Utrechtse mondharpspeler is zo veel mogelijk tonen aan zijn instrument te ontlokken. ”Hoe lager de grondtoon hoe meer boventonen je kunt raken. Dat geldt ook voor boventoonzingen. De logica is dezelfde. Om de toon zo groot mogelijk te maken, maak je een oe-klank. Je maakt hem kleiner en kleiner, totdat je tong tegen je voortanden aanzit, dan heb je de kleinst mogelijke ruimte en een ie-klank. Je hebt dus beide klanken met alle variaties ertussen. Door lichte ademhaling kun je een halve toon hoger of lager spelen. Dat is leuk als ritmisch effect. Je kunt techno-achtige dingen doen op een mondharp. Het is een synthesizer avant la lettre.’’ Een paar jaar geleden trad hij op met Rotterdam Termination Source in de radioshow van Giel Beelen. Rotterdam Termination Source had in 1992 een gabberhit met Poing, waarvoor een mondharpsample was gebruikt. Wat nu als dit nummer zou worden uitgevoerd met een live mondharpist? ”Had ik die gast twintig jaar eerder ontmoet, dan hadden we toffe dingen kunnen doen. Dan hadden we Poing in de overtreffende trap gehad’’, aldus Danibal die overigens enig aandeel had in de dance scene met zijn project Plunk, een combinatie van human beatbox en mondharp. Vergelijkbaar is de band Airtists uit Hongarije die onder het motto dance and trance dancefeesten opluistert met human beatbox, mondharp en een didgeridoo. Met de Utrechtse multi-instrumentalist Jan Schellink is Danibal inmiddels in het project Heug gestapt. Het duo doet absurdistische performances met stapeling van geluid door middel van live looping. Heug maakte de cd ‘Voor in de auto’. Danibal gebruikt de mondharp hier als ‘leadgitaar’ op een chassis van heftige percussie dat links en rechts wordt ingehaald door scheurende trombonepartijen. Danibal: ”Het is popmuziek die soms uit de bocht vliegt.”

Serieus

In zijn rockband Dial Prisko neemt de mondharp een plaats in als solo-instrument, maar ook als vehikel voor het versieren van het spel van de andere bandleden. ”Een mondharp zorgt voor een onderscheidend bandgeluid.’’ Maar van een grote doorbraak in de popmuziek zal nooit sprake zijn, weet Danibal. Daarvoor is het kleinood niet macho genoeg. ”Met een gitaar lijkt het alsof je je piemel vasthoudt. Met een saxofoon heb je ook wat in je handen, maar met een mondharp, nee …’’ Daar komt nog bij dat veel muzikanten het instrument niet serieus nemen. ”Het is te simpel, ze denken dat je er alleen ploingploing mee kan doen. Tja, en iets wat je niet serieus neemt, daar kun je ook niks mee.’’ Danibal is regelmatig solo te horen op traditionele festivals. ”In 2012 was ik uitgenodigd voor het festival Khomusic Proms in Moskou. Ik werd binnengehaald als vertegenwoordiger van de Nederlandse underground. Het accent lag op volksmuziek, maar Nederland heeft geen mondharptraditie. In die zin ben ik op mezelf teruggeworpen en ik sta daar dan met mijn zelfknutselpunkattitude. Ik was vroeger melodisch georiënteerd, maar sinds ik de mondharp met live looping combineer, ligt het accent veel meer op ritme en improvisatie. Ik werk ook wel liedjes uit, maar improviseren vind ik spannender. Ik geloof dat ik iets heb opgebouwd waarmee ik me onderscheid. Ik speel jazziër en met meer groove dan anderen. Dat heeft met de loops te maken. Ik gebruik geen rechte ritmes en met mijn tekstloze vocalen klinkt het ook een beetje maf.’’ Danibal gooit bij het bespelen van de mondharp trouwens zijn hele lijf in de strijd en voorziet zijn spel van veelzeggende mimiek. Een oude Noorse mondharpist noemde hem: Mister Body Language.

Lokroep

Het lijkt opmerkelijk dat een oerinstrument als de mondharp zich zo goed leent voor eigentijdse muziekgenres als dance en techno waarbij je eerder denkt aan laptop en digitale manipulatie. Wat verleden en heden samenbrengt, zijn de repetitieve klanken die een mystieke trance oproepen. De mondharp wordt niet voor niets ook wel de gedachtenverdrijver genoemd (de Nederlandse mondharpspecialist Phons Bakx schreef een standaardwerk over de mondharp met die titel). Het is de vertaling van het Italiaanse begrip scacciapensieri. Het instrument heeft een lange traditie in het sjamanisme en een mythische reputatie op het gebied van de klankheling. De Mongoolse Darkhart-sjamanen gebruiken de mondharp voor het uitdrijven van boze geesten. Voor Danibal is het een wat-ver-van-mijn-bedshow, al ervaart hij wel het meditatieve effect van zijn kleine mondharp uit Toeva (Zuidwest-Siberië). ”Die klank is zó warm, ik voel me er kiplekker bij. Het is net alsof je een douche neemt.’’ Maar veel spannender vindt de mondharpist ‘het erotische aspect’ van het instrument. ”Er zijn veel videoclips waarin mooie Aziatische vrouwen met volle lippen sensueel, als een guppie die lucht hapt, op de mondharp spelen’’, aldus Danibal. Het instrument is door de eeuwen heen door beide seksen gebruikt als ‘werver van het andere geslacht’, als lokroep. ”Zelf heb ik een serenade gebracht onder het slaapkamerraam van mijn vriendin. En met succes!’’ De muzikant wijst naar zijn vrouw die hun zoontje voorleest op de bank in de huiskamer. De mondharpist pakt een van zijn instrumenten op om de lokroep live te demonstreren. Helaas, vrouw en zoon blijven geboeid door hun lectuur en kijken niet op. De hond, die onder tafel ligt te slapen, geeft geen kik en het konijn knabbelt in zijn kooi onverstoorbaar verder aan een wortel. Het is de hoogste tijd om de keukentafel weer leeg te maken.

Meer informatie over Danibal vind je op zijn website danibal.nl.

Mondharp-speeltechniek

Zie ook

» Mondharpen
» Didgeridoos
» Kazoos
» Geluidseffecten
» Melodische percussie
» Alle percussie-instrumenten
» Loopers

» Maak kennis met de kazoo!
» Ukelele: wat is dat voor instrument?
» Muziek maken: op gevoel of verstand? Beide!
» 7 muziek-spelletjes & tips voor jou en je kind
» Mondharmonica: techniek, geschiedenis en soorten
» Percussie leren spelen? Gebruik deze tips en technieken!
» Open stemmingen voor gitaar: probeer ze eens uit!
» De accordeon: populairder dan je denkt
» De theremin: wat kun je ermee?
» Zangtechniek – Leer alles over zingen
» De 7 leukste percussie-instrumenten voor pop en rock
» Zes zelfgebouwde muziekinstrumenten
» Drummen zonder drumstel – Alle mogelijkheden op een rij

De 7 leukste percussie-instrumenten voor pop en rock Een nadere kijk op Latin percussie Schlagwerk-cajons – Kwaliteit voor elk budget Top 10 bekendste mondharmonica solo’s Drummer en percussionist in een band – Zo werk je samen Mondharmonica in de Soul & Funk – 10 songs