Saxofoon: geschiedenis, soorten en speeltechnieken

In onze artikelen over muziekinstrumenten mag de saxofoon uiteraard niet ontbreken. Het is bijzonder om te zien hoe dit vrij jonge instrument – het is uitgevonden in 1840 – zich geweldig goed staande houdt in de popmuziek en jazz. De saxofoon is een populair instrument en speelt een rol in een groot aantal wereldhits. We behandelen de geschiedenis van dit vernuftige blaasinstrument, samen met de diverse sax-soorten, speelstijlen en speeltechnieken.

Foto’s: Gerard Burgers

• Menselijke stem
• Adolphe Sax
• Naar Parijs
• Riet en kleppen
• De saxofoonfamilie
• Steeds grotere boring
• Saxofoon in een band
• Prettig instappen
• Betaalbaar instrument
• Goed om te weten
•     Gelakt of gematteerd?
•     Saxofoon en zangeres
•     Speel blessurevrij
•     Noten lezen of niet?
•     Invloedrijke saxofonisten
•     Versterkt spelen
•     Voel waar de noot zit
• Video: saxofoon-speeltechniek
• Zie ook

Saxofonist Allard Buwalda (foto: Fred de Groot)

Menselijke stem

“Van alle instrumenten komt de saxofoon waarschijnlijk het dichtst bij de menselijke stem”, zegt saxofonist Allard Buwalda. “De saxofoon heeft een enorme klankrijkdom. Van mooi en lieflijk tot hard en ruig, en alles wat daartussen ligt. Daardoor kun je iedere denkbare emotie in een saxofoon leggen.” Allard Buwalda is een veelgevraagde sessie- en studiosaxofonist. Hij speelt onder meer in het combo van Cor Bakker en trad op met artiesten van wereldnaam. Ook maakt hij deel uit van de bekende blazerssectie The Jayhorns (bekend van onder andere Marco Borsato en Alain Clark). Allard heeft twee solo-cd’s gemaakt en zijn laatste project met The Phonebox Quintet is in 2009 genomineerd voor de Edison Jazz Award. Toen hij acht jaar was, werd hij gegrepen door de klank van de saxofoon. “Ik zag toen een clown in Circus Boltini, die op een saxofoon speelde. Ik was meteen helemaal wild van het geluid.” De saxofoon is van oorsprong een klassiek instrument. Hij is uitgevonden door de Belg Adolphe Sax, waarover straks meer. De saxofoon is nooit echt doorgedrongen tot de klassieke orkesten. Daarin heeft hij geen vaste plek tussen de blaasinstrumenten als de dwarsfluit, klarinet, hobo en de koperblaasinstrumenten. Wel zijn er diverse klassieke stukken geschreven waarin de saxofoon een rol speelt (zoals de Bolero van Ravel) en solowerken van onder andere Ibert en Glazoenov. Wat klassieke muziek betreft, heeft de saxofoon zijn weg beter gevonden in de kamermuziek, met het saxofoonkwartet als meest sprekende voorbeeld. In de jazz en pop zijn we nog altijd heel blij met de uitvinding van Adolphe Sax. Via de bigbands in de jaren twintig deed de saxofoon zijn intrede in de jazz. In deze muziekstijl heeft de saxofoon behoorlijk furore gemaakt. Toen later de pop en de rock opkwamen, wist de saxofoon ook daar zijn weg te vinden. “Dat is bijzonder, want het is een akoestisch instrument”, constateert Allard. “Ik denk dat het mede komt door de veelzijdigheid van de saxofoon en zijn flexibiliteit in sound. De klarinet en de dwarsfluit hebben dat veel minder, hoewel ik zelf ook een enorm liefhebber ben van de dwarsfluit. Mensen vinden saxofoonsolo’s vaak ook mooi.”

Uitvinder van de saxofoon Adolphe Sax

Adolphe Sax

De saxofoon is in 1840 uitgevonden door de Belg Adolphe Sax (1814-1894). Sax kwam uit een geslacht van instrumentbouwers. Hij is niet alleen de uitvinder van de saxofoon, maar heeft ook aan tal van andere blaasinstrumenten belangrijke verbeteringen aangebracht. Met de saxofoon wilde Sax een instrument maken dat de souplesse van de strijkers had, de dynamische mogelijkheden van het koper en de klankmogelijkheden van het hout. Kortom, hij wilde een instrument maken dat alle goede eigenschappen van de klassieke orkestinstrumenten in zich zou verenigen. Dit is ook gelukt. Maar zoals gezegd, heeft dit voor de saxofoon niet een vaste plek in het klassiek orkest opgeleverd. Overigens was de eerste saxofoon die Sax bouwde een bassaxofoon, omdat die makkelijker is te bouwen vanwege de verhoudingen. In de jaren daarna, bouwde hij de rest van de familie.

Net als de hobo, klarinet en dwarsfluit (van boven naar beneden) wordt de saxofoon tot de houtblazers gerekend, hoewel hij meestal van koper is gemaakt. Hieronder wordt uitgelegd waarom.

Naar Parijs

Het levenspad van Adolphe Sax ging niet over rozen. Hij ontsnapte meerdere malen aan een gewisse dood door ziektes en ongelukken. De meeste van zijn broers en zussen stierven jong. Zelf verloor hij zeven kinderen. Ook zakelijk ging het hem niet altijd voor de wind. In zijn vaderland België kreeg hij als uitvinder van de saxofoon niet de erkenning die hij verwachtte. Gelukkig zag een Franse edelman in Adolphe Sax de geschikte persoon om de Franse militaire muziekkapellen van betere instrumenten te voorzien. Op verzoek van deze man ging Sax in 1842 naar Parijs, waar hij zijn eerste instrumentenfabriek opende, genaamd Adolphe Sax & Cie. Als vaste leverancier van het Franse leger bloeide zijn bedrijf volop. Maar door de intrekking van een zogeheten decreet verloor hij die positie en ging zijn bedrijf in 1852 failliet. Onder Napoleon III werd het decreet weer van kracht en kon Sax weer gaan leveren. Tijdens de Frans-Duitse oorlog stortte zijn bedrijf wederom in elkaar. Zijn persoonlijke verzameling werd zelfs verkocht. Zijn enige inkomsten kwamen uit zijn functie als muzikaal directeur van de Opera. Adolphe Sax heeft een prachtige uitvinding gedaan en heeft daar ook erkenning voor gekregen, maar is er nooit echt rijk van geworden. Na zijn dood op 79-jarige leeftijd liet hij een berg schulden na. Het bedrijf werd voortgezet door zijn zoon. In 1928 werden de rechten gekocht door de Franse instrumentbouwer Henri Selmer. Dit bedrijf is tot op de dag van vandaag befaamd producent van saxofoons en andere blaasinstrumenten. Allard heeft een endorsement van Selmer.

Het mondstuk is doorgaans van eboniet gemaakt en het riet van arundo donars (een soort bamboe).

Riet en kleppen

Voordat we muzikaal in de saxofoon duiken, eerst wat techniek. De saxofoon is een blaasinstrument waarvan het mondstuk een enkel riet bevat, zoals ook in de klarinet. Het riet van een saxofoon is gemaakt van een soort bamboe, Arundo Donax genaamd. Door te blazen wordt het riet in trilling gebracht en dat brengt geluidstrillingen voort. Die worden versterkt en gekleurd door de saxofoon zelf, die als klankkast dient. Allard gebruikt zelf La Voz rieten van Rico. De meeste saxofoons zijn van messing gemaakt. Dat is een legering van koper en zink. Toch wordt de saxofoon tot de houtblazers gerekend, net als de klarinet en de hobo. Dit omdat de saxofoon door het riet en de kleppen dichter bij de klarinet zit dan bij de koperblazers, die een mondstuk en ventielen hebben. Overigens wordt de dwarsfluit ook tot de houtblazers gerekend, omdat de fluit van oorsprong van hout is. De saxofoon is een conisch (uitlopend) gevormde buis met kleppen. Hoe langer de buis, hoe lager het geluid. De meeste kleppen zitten standaard dicht, enkele zijn open. Door bepaalde kleppen te openen (of te sluiten) ontstaat, door verandering van de luchtstroom, een andere toon. De saxofoon is een octaverend instrument. Met een bepaalde klepcombinatie kun je een toon spelen en met diezelfde combinatie ook een toon die een octaaf hoger ligt. Dat octaaf hoger bereik je door het zogeheten overblazen. Om het overblazen te vergemakkelijken zit bij de duim de zogeheten octaaftoets, waarmee de overblaaskleppen kunnen worden bediend. “In het octaveren zit een belangrijk verschil met de klarinet”, merkt Allard op. “Als je op een klarinet overblaast, gaat hij niet een octaaf omhoog maar een octaaf plus een kwint. Dat noemen ze duodecime. Dat verschil maakt het lastig om van saxofoon naar klarinet over te stappen.” Allard speelt ook klarinet en dwarsfluit.

Door bepaalde kleppen te openen (of te sluiten) ontstaat, door verandering van de luchtstroom, een andere toon.

De saxofoonfamilie

Hoe langer de buis (en dus hoe groter de saxofoon), des te lager het geluid. Die verschillende buislengtes hebben een behoorlijk uitgebreide saxofoonfamilie opgeleverd. Maar van al die ‘familieleden’ zijn er vijf het meest gangbaar. Dat zijn (van hoog naar laag): de sopraansaxofoon, de altsaxofoon, de tenorsaxofoon, de baritonsaxofoon en (wat zeldzamer) de bassaxofoon. De alt zie je het meest in de popmuziek en jazz, gevolgd door de tenor. “De alt heeft een heel handzaam formaat, met name ook voor kinderen”, merkt Allard op. “Mede daarom is de alt de meest gebruikte saxofoon.” De sopraan, tenor en bas zijn in Bes gestemd. De alt en bariton in Es. Als een tenor een C van papier speelt, hoor je een Bes (net als bij de Bes-trompet). Stukken voor saxofoon moeten daarom getransponeerd worden genoteerd. Veel stukken met blazers zijn in F, Bes of Es, zodat de blazers niet te veel kruizen en mollen in hun partijen hebben staan. Waarom zijn deze instrumenten eigenlijk niet gewoon in C gestemd? “Dat kan op zich wel, maar een in C gestemde saxofoon klinkt minder goed”, legt Allard uit. “Dat komt waarschijnlijk door de verhoudingen. De sopraan, tenor en bas klinken het beste als ze in Bes zijn gestemd. De alt en bariton klinken beter in Es.”

De belangrijkste leden van de saxofoonfamilie (van links naar rechts): sopraan (recht en gebogen), alt, tenor, bariton en bas

Steeds grotere boring

Van oorsprong is de saxofoon een heel ‘mellow’ instrument, met een milde klank. Toen de saxofoon in de jaren twintig zijn intrede deed in de bigbands, moest het volume worden opgeschroefd om tegen het geweld van de koperblazers op te kunnen. Om dat te bereiken, werden saxofoons steeds conischer gemaakt (meer wijd uitlopend). Dat heet een grotere boring. Die ontwikkeling zette zich door toen de saxofoon naar de pop en rock ging. Nog steeds worden er saxofoons ontwikkeld met een nog grotere boring. Allard is niet zo blij met die ontwikkeling. “Een grote boring klinkt heel indrukwekkend als je er voor het eerst op speelt. Maar na twee maanden gaat het vervelen. Wat mij betreft is de grens van de boring bereikt.” Op zich begrijpt Allard de zoektocht naar een steeds luidere saxofoon wel. “Saxofoons worden vaak gebruikt in combinatie met koperblazers, bijvoorbeeld in een bigband of in een blazerssectie. Gemiddeld genomen zijn de trompettisten steeds beter geworden. Het niveau is veel hoger dan in de tijd toen trompettist Louis Armstrong opkwam. Door het hogere niveau is ook het volume van de trompettisten omhoog gegaan. Daar komt nog bij dat trompettisten zichzelf niet goed horen omdat ze van zich af blazen. Het geluid van een saxofoon spreidt zich veel meer.” Daarom beleeft Allard weinig plezier meer aan het spelen in een bigband. “De trompettisten achter je gaan veel te hard. Maar ook in andere settings maak ik dat mee. Eigenlijk moet degene die de muzikale leiding heeft, hier sturing aan geven. De Wynton Marsalis bigband vind ik een goed voorbeeld van de juiste volumeverhoudingen. Overigens ligt het er ook aan hoe een stuk is geschreven. Als het ‘open’ is geschreven, speelt dit probleem minder.” In de loop der jaren is ook het klankkarakter van de saxofoon veranderd, met name door de manier van spelen. Dat komt vooral door het gebruik in de pop en rock, waar een saxofoon scherp moet klinken om door het geluid heen te snijden. “Adolphe Sax zou er niet blij mee zijn, want zo had hij het niet bedoeld”, merkt Allard op.

Saxofoon in een band

Allard merkt wel eens dat koperblazers de saxofonisten soms benijden om het feit dat de saxofoon een minder moeilijk instrument is. “Koperblazers moeten veel tijd investeren in hun speeltechniek en dat ook blijven doen. Saxofonisten hoeven dat minder en hebben daardoor als het ware tijd over om andere dingen te doen op muzikaal gebied. Bijvoorbeeld het spelen van andere instrumenten. Ook zie je dat veel saxofonisten zich verder verdiepen in de harmonieleer, zoals toetsenisten en gitaristen dat ook vaak doen.” En als je saxofonisten vergelijkt met de muzikanten van de ritmesectie, dus drummer, bassist, gitarist en toetsenist? “Dat is een compleet andere wereld. Dat komt met name door de achtergrond. Muzikanten uit de ritmesectie zijn vaak individueel begonnen met hun instrument en zijn daarna in de bandjeswereld terechtgekomen. Blazers, waaronder ikzelf, komen vaak uit de harmonie en fanfare. Ze nemen ook die sfeer mee. Een hele leuke sfeer trouwens. Ik vind het nog altijd leuk om als gastsolist op te treden met een muziekvereniging. Ik herken dan meteen die sfeer die ik nog van vroeger ken.” Ook de manier van spelen is heel anders dan die van de ritmesectie. “Daarin doet ieder zijn of haar eigen ding. Uiteraard moeten ze samen wel in de juiste groove spelen. De blazerssectie daarentegen vormt een muzikaal blok, dat tot in detail met elkaar samenspeelt. Als blazerssectie speel je lijntjes en inslagen. Die moeten precies kloppen en een strakke timing hebben.” (Zie ook ons artikel hierover.)

Prettig instappen

Is saxofoon spelen moeilijk? “Nee, eigenlijk niet”, antwoordt Allard. “Trompet en trombone zijn veel moeilijker om aan te leren. Als je op saxofoon serieus oefent, kun je na een maand al een liedje spelen. Dat lukt je echt niet op trompet of trombone. Uiteindelijk zijn natuurlijk alle instrumenten ongeveer even moeilijk als je als gevorderde speler de finesses in wilt. Maar om in te stappen, is saxofoon een prettig instrument, omdat je al snel vrij aardig kunt spelen.” Toch kent de saxofoon zijn eigen moeilijkheden, legt Allard uit. “De saxofoon is een onzuiver instrument. Als je een toonladder omhoog speelt, wil de saxofoon ‘harder’ omhoog dan zou moeten. Als speler moet je dat dan tegenhouden. Dat doe je door de tonen ‘omlaag te denken’ op het moment dat je een lijn omhoog speelt. Andersom geldt ook: speel je een lijn omlaag, dan wil de saxofoon harder omlaag. In dat geval moet je de tonen juist ‘omhoog denken’. Wellicht is zuiver spelen wel het lastigste van saxofoon spelen.” Zijn er ook veelgemaakte fouten door saxofonisten? “Wat je nog wel eens ziet, is overmatig gebruik van de tong. De achterkant van de tong doet dan te veel mee met de trilling van het riet. Dat komt de klank niet ten goede. Ook zie je wel eens dat saxofonisten te veel klank opwekken met het bovenste deel van hun keel. Ook dat gaat ten koste van de klank. Als saxofonist moet je eigenlijk zo weinig mogelijk zelf doen en het zo veel mogelijk overlaten aan de saxofoon zelf. Het is een geniaal gemaakt instrument, dus dat kan ook gewoon.”

Betaalbaar instrument

“Hét grote geheim van goed saxofoon spelen is ademsteun”, aldus Allard. “Dat was voor mij een enorme eye-opener. Door goede ademsteun heb je veel meer controle en kun je zelfs het niet goed sluiten van de kleppen compenseren.” Ademsteun geven doe je met je flanken. In de serie zangtechniek besteden we hier uitgebreid aandacht aan. “Het mooie van de saxofoon is dat het eigenlijk niet zo’n duur instrument is”, zegt Allard. “Voor ruim vierduizend euro heb je een topinstrument. Er zijn genoeg andere instrumenten waarvan de prijzen veel hoger liggen. Neem een dwarsfluit. Een professionele dwarsfluit waarmee je in een klassiek orkest kunt spelen, kost tussen de 60.000 en 80.000 euro. Dat zijn heel andere bedragen.”

Verschillende kleuren saxofoons (van links naar rechts): gematteerd, goudgelakt en verzilverd

Zie ook

» Rockmuziek en de dwarsfluit – Een verrassend goede combinatie
» Wind controller: een synthesizer voor blazers
» Spelen in een bigband: klinken als één instrument
» Trompet: soorten, geschiedenis en speeltechniek
» Het geheim van een strakke blazerssectie
» Mondharmonica in de Soul & Funk – 10 songs
» HaFaBra: 3 verschillende orkesten
» Maak kennis met de klarinet
» Koperen blaasinstrumenten van hoog naar laag
» Onderhoud van koperen blaasinstrumenten

» Saxofoons
» Saxofoon-standaards
» Saxofoon-mondstukken
» Saxofoonrieten
» Saxofoon-koffers
» Saxofoon-boeken
» Blaasinstrument-onderhoudsmiddelen
» Overige blaasinstrument-accessoires & onderdelen
» Blaasinstrument-microfoons (dynamisch)
» Blaasinstrument-microfoons (condensator)

Spelen in een bigband: klinken als één instrument Maak kennis met de klarinet HaFaBra: 3 verschillende orkesten Rockmuziek en de dwarsfluit – Een verrassend succesvolle combinatie Wind controller: een synthesizer voor blazers Trombone: speeltechniek, soorten en meer!