Toetsenist in een band – Dit komt erbij kijken

Goed om te weten

De voorvaderen

De oudste ‘voorvaderen’ van de hedendaagse toetsinstrumenten zijn de klavecimbel en het pijporgel. De klavecimbel stamt uit de 16e eeuw en is een snaarinstrument dat met toetsen wordt bespeeld. In tegenstelling tot de piano worden in de klavecimbel de snaren niet aangeslagen, maar getokkeld door middel van een pennetje. Het pijporgel wordt vaak kerkorgel genoemd, want in kerken komen we dit instrument het meest tegen. De geluidsopwekking in een pijporgel vindt plaats door het blazen van lucht door orgelpijpen.

De piano

De piano is rond 1700 uitgevonden en heette toen nog pianoforte of fortepiano. In de eeuwen daarna is de piano ontwikkeld tot het instrument dat we nu kennen. De piano was bedoeld om een tekortkoming van de klavecimbel op te lossen. Op de klavecimbel kun je niet met dynamiek spelen, maar op slechts één volume. Dit probleem werd in de piano ondervangen door de snaren niet te tokkelen, maar aan te slaan met een hamer. Daarom heette de piano aanvankelijk pianoforte, want in de muziek staat piano voor zacht en forte voor hard. Later is dat verbasterd naar piano. De naam piano slaat zowel op de zogeheten buffetpiano’s als de pianovleugels. De buffetpiano’s zijn de ‘upright piano’s’ die je meestal in huiskamers ziet staan. Op het podium worden doorgaans vleugels gebruikt, vooral vanwege de vollere klank en omdat een vleugel beter repeteert (het snel achter elkaar dezelfde toets indrukken). Een lastige eigenschap van piano’s en vleugels is dat ze regelmatig gestemd moeten worden (grote klus) en dat ze lastig te vervoeren zijn. Daarom worden in bands doorgaans digitale stagepiano’s gebruikt.

Meer over de piano in ons blog Hoe maakt een piano geluid?

Vintage keys

Het streven om handzamere varianten van de piano te maken, heeft enkele interessante toetsinstrumenten opgeleverd die tegenwoordig te boek staan als ‘vintage keys’. We noemen de bekendste:

• De Rhodes is een elektro-mechanische piano, in de jaren vijftig uitgevonden door de Amerikaan Harold Rhodes. Vanaf 1959 is het instrument geproduceerd door gitaarfabrikant Fender, waarna het vooral bekend is geworden als de Fender Rhodes. In plaats van pianosnaren heeft de Fender Rhodes stemvorken, die worden aangeslagen met een hamer. De stemvorktrillingen worden opgevangen door een pick-up (net als in de elektrische gitaar) en versterkt. De Fender Rhodes heeft een specifiek eigen, wollig geluid.
• De Wurlitzer is net als een Fender Rhodes een elektro-mechanische piano, uitgevonden in de jaren vijftig. Er zitten hamertjes in die tegen een stalen riet slaan, waarvan de trilling wordt opgevangen door een pick-up. Dat geeft een geluid dat wel iets van de Fender Rhodes heeft, maar iets ‘funkier’ is.
• De Hohner Clavinet stamt uit eind jaren zestig. De Clavinet werkt met rubberen dopjes die tegen een snaar hameren, waarvan de trilling wordt opgevangen door een pick-up.
• De Yamaha CP70 en CP80 uit de jaren zeventig zijn elektrische vleugelpiano’s met snaren en pick-ups. Ze hebben een eigen typische sound.

Meer over vintage toetsinstrumenten in ons blog hierover.

Vintage keys: Hammond

Een van de bekendste vintage key-instrumenten is het Hammondorgel, meestal kortweg Hammond genoemd. De oorspronkelijke Hammond is een zogeheten toonwielorgel, uitgevonden in de jaren dertig door Laurens Hammond. Daarin wordt het geluid opgewekt door middel van ronddraaiende toonwielen en magnetische pick-ups. Het was bedoeld als alternatief voor het pijporgel, maar door de combinatie met de Lesliebox wist de Hammond zijn weg te vinden naar pop, rock, blues en jazz. Het ‘archetype’ van de Hammond is de Hammond B3. Sinds de jaren zeventig worden er geen toonwielorgels meer gemaakt. Het digitale tijdperk heeft inmiddels uitstekende klonen opgeleverd die betaalbaar en draagbaar zijn.

Meer over de Hammond in ons artikel hierover.

De synthesizer

Technisch beschouwd is de synthesizer een verhaal op zich, maar dat voert hier te ver. Daarom een korte kennismaking met dit instrument, dat overigens wel belangrijk was en is in de popmuziek. In een synthesizer worden klanken opgewekt (meestal elektronisch), die vervolgens worden bewerkt. Dat kan de meest vreemde geluiden opleveren, die muzikaal prima toepasbaar kunnen zijn. Synthesizers worden ook gebruikt om klanken van bestaande (akoestische) instrumenten na te bootsen. De eerste elektrische synthesizer stamt uit 1876, maar de echte doorbraak kwam in de jaren zestig. Toen kwam Robert Moog met de eerste commercieel verkrijgbare synthesizer, bekend als de Moog. De Moog wist zijn weg te vinden in de popmuziek. Na de Moog kwam (tot op de dag van vandaag) een breed scala aan synthesizers op de markt. Deze synthesizers maken gebruik van verschillende manieren van klankopwekking. Synthesizers zijn ook verkrijgbaar als module: een kastje zonder toetsen. Deze wordt dan bespeeld via een zogeheten masterkeyboard via MIDI (zie artikel). Door middel van speciale software zijn computers ook te gebruiken als synthesizer, meestal via usb gekoppeld aan een masterkeyboard.

Lees hier over de Moog Minimoog. 

Het keyboard

In feite zijn alle toetsinstrumenten een keyboard. Zo wordt ‘keyboard’ in het Engels bijvoorbeeld meestal in de breedste zin van het woord gebruikt. Maar in het Nederlands bedoelen we met een keyboard doorgaans een toetsinstrument dat a) zeer veel verschillende klanken heeft en b) waarin ook een ‘begeleidingsautomaat’ zit. De muzikant kiest een bepaalde style, speelt een akkoord en vervolgens klinkt er een begeleidend ‘combo’ waar de muzikant een melodie over kan spelen. Een dergelijk keyboard is perfect voor thuisgebruik en solo-entertainers, maar minder geschikt voor gebruik in bands. Zoek je een instrument met heel veel klanken maar dat wel beter geschikt is voor in een band, dan zit je waarschijnlijk goed met een digitale synthesizer met 61 toetsen of meer.

Zie ook ons blog Wat is het verschil tussen een keyboard en een synthesizer?

De accordeon

In de popmuziek hoor je af en toe een accordeon. De accordeon werkt volgens hetzelfde principe als de mondharmonica. De lucht wordt hier echter aangevoerd door een balg. In de kast zitten de tongen die het geluid voortbrengen. Wanneer een toets of knop wordt ingedrukt, stroomt de lucht langs één of meer tongen, waarbij deze gaan trillen en het geluid ontstaat. Het merk Roland brengt digitale accordeons op de markt.

Zie ook ons uitgebreide artikel over de accordeon.

Een diepere duik in de speeltechniek

Om verschillende redenen is toetsen spelen in een band lastiger dan veel muzikanten beseffen, misschien wel inclusief sommige toetsenisten zelf. Wat kun je als toetsenist doen om jezelf én je mede-bandleden zoveel mogelijk plezier aan je toetsenspel te laten beleven? Een interview met een professional.

Wat is je rol?

Bij dit artikel over toetsen in een band gaan we er vanuit dat er in de band ook een bassist meespeelt, zoals dat meestal het geval is. Het wel of niet aanwezig zijn van een bassist is namelijk sterk bepalend voor het spel van de toetsenist. Daarover straks meer als het gaat over de voicing van akkoorden. We praten met Hilvert Roorda, toetsenist en docent aan ArtEZ Popacademie in Enschede. Hilvert is bekend als toetsenist van de Edwin Evers Band (onder meer The Voice of Holland), hij speelde in de Ik hou van Holland-band en hij was de vaste toetsenist bij Cor Bakker, waarmee hij jarenlang de tv-shows van Paul de Leeuw opluisterde. En zo kunnen we nog wel even doorgaan. ”Als toetsenist in een band heb je een van de volgende drie rollen”, legt Hilvert uit. “De eerste rol is die van pianist: je speelt dan een pianopartij (of Rhodes), waarbij je met je linkerhand óf een baspartij óf akkoorden speelt. De tweede rol die je kunt hebben, is die van ‘alles behalve pianist’. Je speelt dan alleen synthesizer- en/of Hammond-partijen naast degene die de basispianopartijen speelt. Dat is een heel andere manier van spelen dan een pianopartij spelen. Maar meestal heb je als toetsenist de derde rol: je speelt gewoon alle mogelijke toetsenpartijen.” Die derde rol is een lastige rol, omdat je voortdurend moet schakelen tussen verschillende manieren van spelen. Piano, Rhodes, Clavinet, synthesizer, strings, Hammond enzovoorts: je bespeelt ze allemaal met witte en zwarte toetsen, maar dat is dan ook het enige dat ze gemeen hebben. “Ieder van die instrumenten en sounds vraagt een andere manier van spelen. Hammond is al helemaal een vak apart. Alleen al die verschillen maakt toetsen spelen lastig, zeker in een band”, weet Hilvert.

Piano-achtergrond

“Om iedere rol die je als toetsenist kunt hebben muzikaal te kunnen invullen, is het een voorwaarde dat je een goed ontwikkelde linkerhand hebt”, aldus Hilvert. “Je moet met beide handen akkoorden kunnen spelen en melodielijnen. Eigenlijk moet je met je linkerhand bijna alles kunnen spelen wat je ook met je rechterhand kunt.” In dat laatste zit hem vaak de kneep en dat komt door de achtergrond van veel toetsenisten. De meeste toetsenisten hebben namelijk een piano-achtergrond. Doorgaans zijn toetsenisten degelijk geschoold, veelal klassiek. Op een piano ben je een band in je eentje; rechts speel je melodie en akkoorden, links speel je de (ritmische) baspartij. Daar komt motorisch veel bij kijken. Die linkerhand wordt een probleem zodra een toetsenist met piano-achtergrond bij een band begint. Want zo’n toetsenist zal automatisch een baspartij willen spelen met zijn linkerhand. Maar daarmee zit hij de bassist in de weg, want lage tonen mengen onprettig en vaak botst het ook ritmisch. Daarom willen sommige bands de linkerhand van hun toetsenist vastbinden op zijn rug. Gelukkig zijn er mensvriendelijker methoden, die bovendien muzikaal verantwoord zijn. “Het ziet er raar uit als een toetsenist niets doet met zijn linkerhand”, stelt Hilvert. “Hij moet er iets mee doen. Maar het moet wel functioneel zijn. Wat een toetsenist in ieder geval moet beheersen, is het met de linkerhand spelen van akkoorden. Organisten kunnen dat al, pianisten moeten dat aanleren als ze in een band willen spelen. Als je links een akkoord speelt, kun je rechts een melodielijn spelen. Of het akkoord verdubbelen: je speelt dan met iedere hand het akkoord, eventueel in twee verschillende sounds. Dat kan door een split op het keyboard, of door op twee keyboards te spelen.”

Stuiterhulpje

Naast het spelen van akkoorden kan de linkerhand ook andere dingen doen, vervolgt Hilvert. “Bij ritmische partijen kan de linkerhand zogeheten ghost notes spelen, om te helpen bij de timing. Dan is de linkerhand een soort ‘stuiterhulpje’ bij het spelen van grooves. Speel dan links wel de grondtoon of de kwint. En niet te laag op het keyboard, anders zit je de bas weer in de weg.” Als een toetsenist soleert, heeft hij zijn linkerhand vaak hard nodig voor de harmonische ondersteuning. De linkerhand speelt dan de akkoorden, terwijl de rechterhand een melodielijn speelt. De toetsenist van een band is de muzikant die het geheel inkleurt. Onder het spelen kan hij ‘real time’ die kleur variëren. Bijvoorbeeld door, tijdens het spelen van een toon of akkoord op een synthesizer, aan een filterknop te draaien. Of achter een Hammond met de drawbars te schuiven of de Leslie langzaam of snel te zetten. Dat doet de toetsenist met zijn linkerhand, tenzij hij voor deze actie pedalen tot zijn beschikking heeft. Is een baspartij spelen met de linkerhand absoluut verboden voor toetsenisten? “Nee”, antwoordt Hilvert. “In sommige muziekstijlen moet het juist, zoals in gospel en in muziek die daarvan is afgeleid. Daarin klinkt het lekker om de bas te dubbelen of een aparte pianobas te spelen.”

Covers spelen

In veel muziek is de toetsenpartij niet ‘leading’. Drums, bas en gitaar staan muzikaal als het ware vooraan en de toetsenist kleurt het verder in. Dat kan ritmisch met korte klanken (bijvoorbeeld piano of Rhodes) of door het leggen van een ’tapijt’ met lange klanken. Die lange klanken kunnen strings, pads (‘wollige’ syntesizerklanken), andere synthesizerklanken, orgel of zelfs blazersklanken zijn. “Veel bands spelen covers, ook de bands waar ik in speel”, zegt Hilvert. “Niet in alle originelen zitten toetsenpartijen. Toch kun je vaak op een creatieve en muzikaal verantwoorde manier een toetsenpartij toevoegen. Zo speelt één van mijn bands With or Without You van U2. In het origineel zitten geen toetsen, maar ik heb daar drie verschillende pads voor gevonden die er goed bij passen. Die leg ik er bescheiden onder, waarbij ik op de juiste momenten fade van de ene pad naar de andere. Per pad pak ik een andere ligging van het akkoord. Verder draai ik ook aan het cut-off filter, om nog meer te kunnen kleuren. Zo zijn er mogelijkheden genoeg voor toetsenisten. Voorwaarde is wel dat je geen extra partij verzint, dat het functioneel is en dat het nummer (zeker bij covers) herkenbaar blijft.”

Gitaarrock

“Bij gitaarrock is het lastig om een goede toetsenpartij te verzinnen”, weet Hilvert. “Je kunt een ritmische pianopartij spelen, maar het is dan oppassen geblazen dat je de gitaarriffs niet verstoort. Zeker als die kenmerkend zijn voor het nummer. In een rocknummer is het leggen van Hammond-akkoorden doorgaans gemakkelijker dan een ritmische pianopartij spelen. Wat ik wel eens doe, is een gitaarsound kiezen en dan de ’tweede gitaar spelen’. Het valt nauwelijks op dat het geen echte gitaar is. Voorwaarde is wel dat je dan denkt en speelt als een gitarist.” Iets dergelijks doet Hilvert ook wel eens als hij een kleine blazerssectie ondersteunt. “Dat gaat uiteraard in overleg met de blazers. Ik kies dan een blazersgeluid en speel met de blazerssectie mee. Je moet wel strak meespelen in de frasering van de blazers en het heel serieus nemen, anders klinkt het knullig.” Sommige muziek zit al heel vol zonder dat er een toetsenist aan te pas is gekomen. Wat moet je daar als toetsenist nog aan toevoegen? “Dat is heel lastig. In de funk en disco kom je het nog wel eens tegen. Neem bijvoorbeeld Kiss van Prince. Ieder bandlid doet daar ‘zijn groove-dingetje’, gebaseerd op zestienden. Dat zit dus heel vol. Wat ik dan doe, is minimaal spelen. In iedere twee maten speel ik een Clavinet op de eerste tel, of net ervoor. Maar dan wel superstrak in de timing. Dat goed in de timing spelen, geeft mij al voldoende kick, ook al is maar één noot per twee maten. Overigens is timing het allerbelangrijkste voor iedere muzikant en dus ook voor toetsenisten. Daar staat of valt alles mee. Timing staat voor mij op nummer één.”

Voicing van akkoorden

Voor een toetsenist is het belangrijk om de akkoorden in de juiste voicing te spelen. Voicing van een akkoord is het kiezen welke akkoordtonen je wel en niet speelt, en in welke ligging. Het is namelijk vaak niet mooi (en niet nodig) om alle tonen van een akkoord te spelen, zeker als je in een band speelt. Het akkoord is dan te ‘dichtgesmeerd’. Naast het kiezen van de te spelen akkoordtonen is het belangrijk deze tonen op de juiste manier te ‘spreiden’. De ligging van de gespeelde akkoordtonen is namelijk sterk bepalend voor de kleur en de openheid van het akkoord.

Voicing drieklanken

In drieklanken (dus het ‘gewone’ majeur- of mineur-akkoord) speel je doorgaans wel alle drie tonen van het akkoord. Leg echter in het lagere register (onder de centrale c) de grondtoon (de ‘naamgever’) van het akkoord liever niet onderin, maar bovenin of tussenin. Waarom? Als de grondtoon onderin het akkoord ligt en je speelt in het lagere register, dan staat deze grondtoon in octaaf met de toon van de bas, die meestal ook de grondtoon speelt. Het klinkt dan als een verdubbeling van de bas en dat klinkt niet fraai. Daarom moet er onder de grondtoon van het drieklank-akkoord minstens één andere akkoordtoon zitten. Speel je bijvoorbeeld het Cmajeur-akkoord (c-e-g) onder de centrale c, voice dan dus liever niet c-e-g, maar pak een andere omkering van het akkoord: g-c-e of e-g-c. Het is ook een overweging om de grondtoon van het drieklank-akkoord weg te laten, zoals dat in vier- en meerklank-akkoorden veelal wordt gedaan (zie verderop). Dat kan bijvoorbeeld goed werken bij sus2- en sus4-akkoorden. De grondtoon wordt namelijk al door de bas gespeeld en die werkt door in het akkoord van de toetsenist (en gitarist). Maar in de meeste drieklank-akkoorden moet je beslist wel de grondtoon spelen, anders klinkt het niet als een akkoord.

Vier- en meerklanken

We gaven al aan dat je bij sommige drieklank-akkoorden kunt overwegen om de grondtoon weg te laten. Bij vierklank-, vijfklank- en zesklank-akkoorden is dat zeker aan te raden. Zoals gezegd, wordt de grondtoon al door de bas gespeeld. Bovendien klinkt een vier- of meerklank-akkoord fijner als je de grondtoon weglaat. Als je de grondtoon van een vier- of meerklank wel speelt en de bas speelt hem ook, klinkt het akkoord log en vast. Het is vaak ook aan te raden om de kwint weg te laten. De kwint is namelijk nauw verwant aan de grondtoon en klinkt daardoor enigszins als een versterking van die grondtoon. Tenminste, als het een reine (‘gewone’) kwint is. Is de kwint verlaagd of verhoogd, dan is die kenmerkend voor het akkoord en moet je hem wel spelen. Een voorbeeld ter verduidelijking: het C7-akkoord (dominant septime) is opgebouwd uit de tonen c-e-g-bes. In dit geval kun je de grondtoon en de (reine) kwint weglaten, dus c en g. Je speelt dan alleen de terts en de septime (3 en 7). Dat zijn de e en de bes. Dus alleen de tonen die het akkoord ‘kleuren’. Het is uiteraard niet verboden om de kwint te spelen en dat wordt ook wel veel gedaan. Maar doe het niet automatisch; denk erover na en probeer uit wat je het beste vindt klinken. Speel je een C7-akkoord met kwint, dan klinken de liggingen g-bes-e (5-7-3) en bes-e-g (7-3-5) doorgaans fijner dan e-g-bes (3-5-7). Bij een vierklank als het 9-akkoord (none-akkoord) laat je, net als bij het septime-akkoord, de grondtoon en eventueel de (reine) kwint weg. Dus speel je alleen terts-septime-none (3-7-9). En zo kun je de 11- en 13-akkoorden zelf doorberedeneren.

Ligging

C9 speel je normaal gesproken bijvoorbeeld: bes-d-e-g (met kwint) of e-bes-d (zonder kwint), maar kun je breder maken door e-bes-d-g te spelen. C13 krijgt vaak deze voicings: bes-d-e-a (7-9-3-13), maar klinkt breder met de negen verplaatst naar boven, dus bes-e-a-d (7-3-13-9). Vaak wordt in plaats van de negen ook een grondtoon bovenin gespeeld. Het heel herkenbare mol10-akkoord (= kruis9-akkoord) wordt vrijwel altijd zo gespeeld: terts-(kwint)-septime-mol10 (3-7-mol10). C7mol10 wordt dus e-(g)-bes-es. Iets minder veel voorkomend, maar ook bruikbaar is de omkering bes-es-e-g. “Met name in de jazz bestaat het streven dat je bij akkoordwisselingen zo weinig mogelijk vingers verplaatst”, zegt Hilvert. “Je kiest de ligging van een akkoord zodanig dat je zo veel mogelijk vingers op hun plek kunt laten als je naar het volgende akkoord gaat. Dat speelt prettiger en de oplossing van het ene naar het andere akkoord klinkt dan logischer en rustiger. Je maakt minder sprongen over het toetsenbord. In de popmuziek wordt dit vaak ook gedaan, maar het is geen must. Gewoon uitproberen wat je het beste vindt klinken. Als je er maar over hebt nagedacht.”

Two hand voicing

Even terug naar de drieklank-akkoorden. Die kun je ook in een zogeheten brede ligging spelen. Die ligging is zo breed, dat je meestal twee handen nodig hebt (two hand voicing). Een drieklank in brede ligging speel je bijvoorbeeld zo: grondtoon-kwint-terts (1-5-3), waarbij de terts een octaaf hoger is. Cmajeur wordt dan c-g-e. Je kunt echter ook twee handen nodig hebben als je een drieklank-akkoord dikker wilt laten klinken door meer tonen toe te voegen aan het akkoord. In de popmuziek en rock kun je dat meestal niet doen zoals dat in de jazz vaak wordt gedaan, namelijk door nieuwe akkoordtonen toe te voegen (bijvoorbeeld 9 of 13). In de pop en rock verdubbel je doorgaans alleen akkoordtonen. Bij drieklank-akkoorden verdubbel je de grondtoon of de kwint. Dat kan in principe onbeperkt. Het is niet gebruikelijk om de terts te verdubbelen, want dat gaat ten koste van de openheid. De terts is daarvoor een te sterke toon binnen het akkoord. Een beroemde uitzondering hierop is de muziek van Abba. Daarin wordt juist de terts verdubbeld, wat kenmerkend is voor de sound van Abba. Ter illustratie, een C majeur-akkoord zou je dus als volgt kunnen verdubbelen: c-e-g-c-g-c. Waarbij de laatste g en c dus een octaaf hoger liggen. En de septime? Die kun je verdubbelen. Maar wees hier terughoudend in, want hij heeft een soortgelijk effect als de verdubbelde terts.

Profileer jezelf

“In met name het amateurcircuit worden toetsenisten nog wel eens onderschat door hun medebandleden”, zegt Hilvert. “Toetsen is vaak iets dat ‘erbij komt’. Maar daar kun je als toetsenist veel zelf aan doen. Je kunt als toetsenist veel afdwingen door jezelf muzikaal te profileren. Zorg dat je je instrument zo goed beheerst dat je op het grote geheel kunt letten en daarop kunt inspelen. Dan krijg je meer wisselwerking met de rest van de band. Wees dus niet te veel bezig met je eigen dingetje. Je profileert je overigens niet door maar zo veel mogelijk te doen. Laat gerust veel weg. Je scoort meer met simpele dingen die je op precies het juiste moment doet. En wees je altijd bewust van het effect op de totale bandsound van hetgeen je speelt.”

Volumepedaal is een must

“Een volumepedaal is een must voor iedere toetsenist”, vindt Hilvert. “Als toetsenist ben je veel aan het kleuren met sound. Daarvoor moet je kunnen in- en uitfaden, terwijl je met beide handen aan het spelen bent. Ook kunnen sounds nog wel eens wisselend zijn in volume en dat kun je corrigeren met een volumepedaal. Ga voor een goed werkend pedaal met een mooi volumeverloop. Zelf gebruik ik het Yamaha FC7-pedaal. Het beste is om ieder keyboard van een eigen volumepedaal te voorzien. Overigens moet je pianoklanken niet combineren met een volumepedaal, dat klinkt onnatuurlijk. Op piano, en bijvoorbeeld ook op Rhodes, regel je het volume met je aanslag.”

Zorg voor voldoende toetsen

Zorg dat je als toetsenist de beschikking hebt over voldoende toetsen. Met alleen een vijf-octaafs keyboard (61 toetsen) kun je in een band niet uit de voeten. Minstens één van je keyboards moet 88 of tenminste 76 toetsen hebben. “Een toetsenist verdeelt zijn keyboard vaak in verschillende zones, met elk een eigen sound”, legt Hilvert uit. “Die zones moeten breed genoeg zijn om al spelend uit de voeten te kunnen. Dat lukt niet op een klein keyboard. Ook heb je een groter keyboard nodig als je een pianopartij moet spelen waar wel bas in zit. Verder raad ik aan om op meerdere keyboards te spelen. Zelf heb ik er altijd minstens twee bij me.”