Bax-buizenblog | versterkerbuizen

Gitaristen weten dat buizen onmiskenbaar van invloed zijn op het geluid. Er zijn zo’n 25 soorten versterkerbuizen die veel in gitaarversterkers worden gebruikt, waarvan je er vier heel regelmatig tegenkomt. We zetten deze buizen, of lampen zoals Vlaamse gitaristen zeggen, even op een rijtje.

Over het randje gedreven

Wat hifi-liefhebbers haten en wat gitaristen toejuichen is het moment dat buizen (’tubes’ of ‘valves’ in het Engels) over het randje worden gedreven en daardoor het geluid gaan vervormen. Die gecomprimeerde vervorming en de typische dynamiek van buizenversterkers is een samenspel van de voorversterkerbuizen en de buizen in de eindversterker, of eindtrap.

Voorversterkerbuizen zijn bijna altijd van het type 12AX7, vaak gemaakt in China. In Europa werden tot 1980 buizen gemaakt. De 12AX7-types onder de aanduiding ECC83. In gitaarland zijn er verhitte discussies over welk type 12AX7/ECC83 het best is, want hoewel de buis eigenlijk volstrekt verouderde technologie is, gaan er nogal wat de ronde: Mazda, Tungsram, Mullard, RFT. En ook de landen van herkomst zijn onderwerp van gesprek: China versus Rusland, Hongarije, Tsjechie, Slowakije, Duitsland en ga zo maar door.

Eigenlijk gaat die discussie over het punt van overdrive en hoe die overdrive dan klinkt. Dat is een zeer persoonlijke kwestie. Het best is om zelf buizen te vergelijken. Vervang ze eens door een ander type. Dan kan ook een ECC82 zijn, of een ECC803, of zelfs een 12AY7. Het inprikken in de versterker is tenslotte zo gepiept: binnen 30 seconden zitten ze erin. En voor de prijs hoef je het niet te laten. Voorversterkerbuizen zijn niet zo heel duur.

Heen en weer over de oceaan worden nog wel eens verschillende namen gebruikt voor voorversterkerbuizen. Om bij het voorbeeld van de ECC83 te blijven: in Amerika noemden ze die dus 12AX7. Die aanduiding is zo’n beetje de wereldwijde standaardnaam geworden. Maar het voorversterkerbuisje zelf is er in vele varianten. De 12AX7-aanduiding is in veel apparatuur bijvoorbeeld te vervangen door de volgende naamgeving:

Andere pre-amp buizen leveren een ander punt van overdrive op. Ook de klank van de overdrive kan anders worden. Een ronde warme oversturing wordt echt geen lege jampot gevuld met zoemende boze bijen, wees niet bang. Maar een weinig expressieve versterker kan wel nieuw leven ingeblazen worden met een stel andere pre-amp valves. Of een te ‘hete’ gitaarversterker kan ietwat getemd worden. Bij gitaarversterkers is het verstandig een beetje in dezelfde groep te blijven. De 12AX7 (inclusief alle letters erachter) is goed inwisselbaar met ECC-types, met de 7025, de 5751 en 12AY7. Maar waar zitten ze? We pakken er het chassis even bij. Neem een willekeurig versterkerchassis: een combo of een versterker-head, van gitaar of basgitaar, dat maakt niet uit. Die versterkerbehuizing toont allerlei buizen. Grote en kleintjes hangen er aan, of staan er rechtop in. De kleintjes zijn de voorversterkerbuizen, de grote zijn die van de eindtrap. Soms is de versterker voorzien van een galmveer, die de reverb of het vibrato-effect regelt. Die worden in sommige gevallen ook gevoed door een buisje. Vaak is dat die 12AY7. Dan is er soms nog een rectifier-buis. Daar hebben we het in een apart Bax-buizenblog over.

Let op: voorversterkerbuizen kun je nog wisselen. Eindversterkerbuizen niet, zonder kennis van electrotechniek. Gelukkig voor al te experimenterende, maar onwetende gitaristen passen de buisvoetjes van de ene tube vaak niet op die van de andere. Maar past het wel, dan is het advies: niet doen, tenzij er een bias-knop op de versterker zit. Over biasen lees je hieronder iets meer.

Hetere buizen geven lager punt van vervorming

Het punt van overdrive wordt wel aangeduid met de omschrijving hoe ‘heet’ een buis is. Sommige versterkerfabrikanten hanteren een kleurcode, anderen geven cijfers van 1 tot 10. Die vind je vaak terug op eindversterkerbuizen.

Waarom is dit handige informatie? Versterkerbouwers stellen in de fabriek de bias in. Soms staat die vast, zoals bij Mesa Boogie. Bij biasen worden spanningen en voltages vooraf bepaald op een punt in een versterker om die optimaal te laten werken. Vooral bij buizenversterkers is dat belangrijk. Daarom wordt ook aangeraden om eindversterkerbuizen altijd te vervangen door een paar. Dat paar moet gematcht zijn voor een bepaald bias-punt. Over het algemeen kun je zeggen dat Fender Wit, Groove Tubes 4 tot 7 en de Mesa-kleuren het best overeenkomen met de door de meeste fabrieken vastgestelde bias-punten. Je kunt ze in elke versterker stoppen en ze leveren een veelzijdig geluid op: genoeg gain én genoeg headroom.

Eenvoudig te onthouden is: lage cijfers (of Fender-kleur blauw) oversturen eerder dan de hogere cijfers (of Fender-kleur rood), die blijven langer ‘clean’.

Tip: Voor de puristen onder ons is het handig om te weten dat voor sommige Fender/Groove Tube-buizen aan te geven is of ze uit China mogen komen, of dat ze in Rusland/Tsjechië/Slowakije moeten zijn gemaakt. Geef dat aan bij uw bestelling op www.bax-shop.be/nl/onderdelen.

Meer over eindtrapbuizen

De pre-amp buizen zorgen voor de oversturing, het type eindtrapbuis geeft meer ‘klankkarakter’ aan de versterker. Het clean van een Fender Twin Reverb, die Californische tweed-sound, typisch Britse oversturing. Allemaal iconische gitaarsounds, die voor een deel terug te voeren zijn naar dat ene type buis. Kort door de bocht gezegd: Marshall werd bekend dankzij de EL-34. Vox verwierf faam met de EL-84 en de Amerikanen leken patent te hebben op de 6L6-buis. Voor een deel is dat nog steeds zo, hoewel Fender ook 6V6 gebruikt voor zijn eindbuizen, Marshall de KT-66 weer uit de kast trekt en Mesa Boogie in zijn Transatlantic-serie zowel de Engelse als de Amerikaanse buizen pasklaar maakt.

Hoe klinken die buizen eigenlijk? Hoe typeer je de sound van die buizensoorten? Dat is lastig, omdat de sound van een versterker een samenspel is van vele elementen (buizen, voeding, wiring, speaker, behuizing) maar we doen een gooi in een volgend Bax-buizenblog. Het belangrijkste: buizen klinken het best naarmate je ze meer op hun donder geeft. Dus zet open die versterker!

Zie ook

» Gitaarversterker kopen: combo of stack?

Benjamin | Bax Music

Ben is sinds medio 2015 werkzaam bij Bax Music als copywriter. Zijn specialisme is snaarinstrumenten. Ben speelt al 33 jaar gitaar en heeft zijn eigen homestudio. Ook kun je hem regelmatig achter een piano of drumstel vinden, of met een bas in zijn handen. Zijn jarenlange ervaring verwerkt hij maar al te graag in zijn productteksten en nieuwsitems. Naast het schrijven van zijn eigen muziek luistert hij ook graag naar muziek van anderen, met name progressive rock en fusion.

Het Bax-buizenblog | Rectifierbuizen Klassieke overdrive-pedalen Wat is een loadbox en hoe gebruik je deze? Techniek en gear: Stevie Ray Vaughan Gitaareffecten: Distortion, Fuzz of Overdrive? 5 fascinerende feitjes over de elektrische gitaar