De accordeon: populairder dan je denkt
Gepubliceerd op vrijdag 3 januari 2020
Geloof het of niet, maar wereldwijd gezien is de accordeon waarschijnlijk een van de meest bespeelde muziekinstrumenten. Tenminste, als we de hele accordeonfamilie meerekenen. Bovendien spelen accordeons niet alleen een rol in de volksmuziek: ze zijn ook diep doorgedrongen in de popmuziek. Laten we dit instrument eens verkennen.
- Alternatief voor de piano
- Centrale rol
- Volksmuziek
- Hoe moeilijk?
- Benden en blue notes
- Geesten oproepen
- Goed om te weten
- Accordeonmuseum De Muse
- De belangrijkste modellen
- Trekharmonica
- Concertina
- Bandoneon
- Pianoaccordeon
- Knopaccordeon
- Elektronische accordeons
- Uitversterkt spelen
- Bas Kennis (Bløf): ‘Dat kan ik toch ook’
Foto’s: Gerard Burgers
Alternatief voor de piano
“Die heb ik even opgezocht”, zegt accordeonist Mark Söhngen, terwijl hij een foto laat zien van de band van Bill Haley. Op de foto van deze befaamde rock & roll-formatie uit de jaren vijftig poseert een van de muzikanten met een accordeon. “In die tijd was de accordeon vaak het alternatief voor de piano, omdat een accordeon gemakkelijk te vervoeren is. Er waren destijds veel pop- en rockbands die een accordeonist hadden. Elvis Presley speelde accordeon en er zijn foto’s waarop John Lennon accordeon speelt.” We praten met accordeonist Mark Söhngen (van onder meer Captain Gumbo) over dit wijdverbreide instrument. Als we hier accordeon schrijven, bedoelen we eigenlijk de hele accordeonfamilie. Met onder meer de pianoaccordeon, de knopaccordeon, de trekharmonica, de concertina, de bandoneon enzovoorts. Mark Söhngen bespeelt ze allemaal, omdat hij zich in een breed scala aan muziekstijlen beweegt. “Iedere muziekstijl vraagt zijn eigen accordeon”, aldus Mark. “In veel muziekstijlen is de accordeon het centrale instrument. De oudere modellen hebben hun beperkingen, waardoor je bijvoorbeeld niet alle tonen kunt spelen. De betreffende muziekstijl is dan gebaseerd op die beperking.”
Centrale rol
De roots van de accordeon liggen in de volksmuziek. De accordeon speelt in die muziek een centrale rol. Zoals de trekharmonica in de cajun, zydeco, texmex en de cumbia, de concertina in de muziek van de Zulu’s, de bandoneon in de Argentijnse tango enzovoorts. Inmiddels is de accordeon diep doorgedrongen in de popmuziek. En niet zozeer als het draagbare alternatief voor de piano, want die is met de opkomst van de elektronica óók draagbaar geworden. In veel popmuziek heeft de accordeon een eigen, bewust gekozen plek (The Band, Tom Waits en in het nummer Backstreet Girl van The Rolling Stones). Als je er op let, zal je opvallen hoe vaak je accordeon hoort in een popnummer. Zeker als een popnummer een ‘folkachtige’ stijl heeft, maar dat hoeft niet per se. Aangenomen wordt dat de accordeon in zijn basisvorm in 1822 in Berlijn is uitgevonden door Christian Friedrich Ludwig Buschmann. De accordeon is een combinatie van meerdere mondharmonica’s, die niet met de mond worden aangeblazen maar door een balg. De mondharmonica op zijn beurt, was kort daarvoor uitgevonden door dezelfde Buschmann. Het geluid in een mondharmonica, en dus ook in een accordeon, wordt voortgebracht door één of meer metalen tongetjes die in trilling worden gebracht door de langsstrijkende lucht. Volgens Mark heeft Nederland uitstekende accordeonbouwers, vooral op het gebied van de trekharmonica. Wie wat onderzoek doet, zal bovendien ontdekken dat met name Italië veel accordeonbouwers kent. En dat daarvan een aanzienlijk aantal zich heeft geconcentreerd in één dorp, Castelfidardo in de provincie Ancona.
Volksmuziek
Na zijn introductie vond de accordeon razendsnel zijn weg in de volksmuziek. Waar de accordeon ook terechtkwam, hij werd meteen omarmd door de plaatselijke muzikanten. “De accordeon was een geweldig alternatief voor veel traditionele instrumenten”, legt Mark uit. “Je kunt er in je eentje een enorm volume mee maken, waar je anders minstens drie muzikanten voor nodig had. Daardoor geeft de accordeon veel power aan de muziek. Op alle accordeonmodellen speel je ook basnoten en akkoorden, waarmee je prima kunt grooven. Kortom, een accordeon leent zich uitstekend om dansbare muziek te produceren. Daarom zie je in heel veel volksmuziek over de hele wereld de accordeon als leidend instrument.” Bovendien is de accordeon een veelzijdig instrument, dat zich gemakkelijk voegt in een breed scala aan muziekstijlen. Van de Nederlandse klompendans tot de ‘punkfolk’ van de Oostenrijkse formatie Attwenger, van klassieke muziek tot de meest uiteenlopende vormen van popmuziek.
“In de popmuziek speelt de accordeon vaak een melodielijn, die de muziek mooi kan kleuren. Maar je kunt ook een akkoordbegeleiding spelen.” Uit eigen ervaring weet Mark dat mensen soms verkeerde verwachtingen hebben van een accordeon, doordat ze het vooral van één bepaalde muzieksoort kennen. “Dan denken ze bijvoorbeeld dat het ouderwets of kitscherig gaat klinken. Totdat je begint te spelen en je ze iets heel anders laat horen dan ze hadden verwacht. Dat heeft mij al vaak positieve reacties opgeleverd.”
Hoe moeilijk?
Stel, je wilt als toetsenist je arsenaal uitbreiden met accordeon, om zo de kleur van de band te verrijken. Hoe moeilijk is die stap? “Op een pianoaccordeon zal een toetsenist zich met de rechterhand nog wel redden”, antwoordt Mark. “De knoppen voor de bassen zijn een ander verhaal, maar die heb je in een live-setting met een bassist doorgaans niet nodig. Maar, je maakt het met de lucht. De muzikale expressie van een accordeon stuur je door het heen en weer bewegen van de balg. Dat is de essentie van het accordeonspelen en tegelijk ook het moeilijkste. Om dat goed te doen, moet je de geest van het instrument goed aanvoelen.” Kun je het jezelf aanleren? “Dat ligt eraan wat voor soort muzikant je bent. Sommige muzikanten zijn bereid om lang te puzzelen en te experimenteren. Dat soort muzikanten kan zichzelf een instrument aanleren. Dat lukt dan ook met de accordeon. Je zou ook eerst bijvoorbeeld tien lessen kunnen nemen om snel een eindje op weg te komen. En daarna op eigen kracht verder. Met het oog op blessurepreventie is daar zeker iets voor te zeggen.”
Benden en blue notes
Mark vindt het een gemis aan de accordeon, dat je de tonen niet kunt ‘benden’ (buigen), zoals dat met gitaarsnaren wel kan. “Hoewel ik weet dat er een Nederlandse accordeonbouwer plannen heeft om dit te ontwikkelen, wat me een heel moeilijke klus lijkt.” Echte blue notes maken gaat bijvoorbeeld niet op een éénrijer-trekharmonica, vanwege het beperkte aantal tonen. Een dergelijk éénrijer staat in één toonaard (meestal C) en heeft dus alleen tonen van de witte toetsen van de piano. “Wat je wel kunt doen, is op een in C gestemde éénrijer-trekharmonica een blues in G spelen. De F in de C-toonladder is dan de kleine septime in de blues in G, die dan fungeert als blue note. Mondharmonicaspelers doen dat ook. Maar een verlaagde kwint en verlaagde terts (kenmerkend voor de blues) kun je niet spelen. Hoewel de kwint en de terts op een éénrijer-trekharmonica bewust iets lager zijn gestemd, om toch iets van de ‘bluessaus’ te krijgen. Op een twee- of meerrijer kan je overigens wel de kleine tertsen spelen.” Iemand die fenomenaal blues kon spelen op de accordeon was Clifton Chenier, de legende van de zydeco-muziek (de zwarte, bluesy variant van de cajun).
Geesten oproepen
“De accordeon is een fantastisch instrument”, zegt Mark. “Nog steeds ontdek ik cd’s van over de hele wereld met soms verrassende accordeonmuziek. Zo ontdekte ik onlangs dat op het Afrikaanse Madagaskar accordeonmuziek wordt gebruikt om geesten op te roepen. Ik heb er een cd van. Het is heel hallucinerende muziek. Ook dat kan dus met een accordeon.”
Goed om te weten
Accordeonmuseum De Muse
Nederland heeft een bijzonder accordeon- en harmonicamuseum, te weten De Muse in Malden. Dit museum herbergt een unieke collectie accordeons, harmonica’s, concertina’s, bandoneons, mondharmonica’s en enkele orgeltjes. Ook te zien is de grootste accordeon ter wereld: de Grote Fiers. Deze accordeon is 1,90 meter hoog en werd in 1928 gebouwd bij accordeonfabriek Scandalli in Italië. De Muse wordt gerund door de Stichting Accordeonmuseum. In hetzelfde gebouw bevinden zich ook muziekcafé De Muse, en Kuik Accordeons & More, de accordeonspeciaalzaak met reparatieatelier (ook stemmen). Meer informatie op www.demuse.nl.
De belangrijkste modellen
De accordeonfamilie telt een groot aantal modellen. We laten hier enkele veelgebruikte modellen zien.
Trekharmonica
De trekharmonica is de oervorm van de accordeon en is het centrale instrument in onder meer de cajun en de zydeco. De ‘knorrende’ bas geeft een lekkere groove. Je hoort hem in veel volksmuziek, ook de Nederlandse. Ook oneerbiedig ’trekzak’ genoemd. Je hebt één-, twee- en drierijïge trekharmonica’s, dat heeft betrekking op het aantal rijen knoppen. De tweerijïge hoor je veel in Latijns-Amerikaanse muziek.
Concertina
De concertina is herkenbaar aan zijn zeskantige vorm. Hij werd door Duitse immigranten naar Zuid-Afrika gebracht, waar hij werd omarmd door de Zulu’s. En via de Zuid-Afrikaanse muziek kwam de concertina weer terecht in de muziek van onder andere Paul Simon.
Bandoneon
De bandoneon is eigenlijk een doorontwikkelde concertina. Hij is groter en heeft meer tonen dan de concertina. De bandoneon is vooral bekend van de Argentijnse tango.
Pianoaccordeon
De pianoaccordeon is wellicht één van de bekendste accordeons. Hij ontleent zijn naam aan de pianotoetsen, waarop de melodie en de akkoorden worden gespeeld. Aan de andere kant zitten knoppen, waarop de basnoten worden gespeeld.
Knopaccordeon
De knopaccordeon komt overeen met de pianoaccordeon, maar heeft knoppen in plaats van pianotoetsen.
Elektronische accordeons
Tegenwoordig is van bijna ieder akoestisch instrument ook een elektronische variant verkrijgbaar. Dat geldt ook voor de accordeon. Roland heeft een hele serie V-Accordions. Behalve accordeongeluiden kun je er ook andere sounds mee produceren. Praktische voordelen zijn: ze wegen minder dan een akoestische accordeon, ze ontstemmen niet, je kunt transponeren en je kunt spelen met hoofdtelefoon.
Uitversterkt spelen
Voor ieder instrument kun je een uitgebreid verhaal maken over uitversterkt spelen. Bij de accordeon zijn verschillende methoden mogelijk, bijvoorbeeld met opgebouwde microfoontjes. We beperken ons hier tot de methode die Mark Söhngen zelf heeft bedacht. “Ik liep al lang met het idee rond, maar lange tijd bestonden daar niet de geschikte microfoons voor. Totdat die ongeveer vijf jaar geleden hun intrede deden. Ik zocht namelijk een microfoon die je op een ring kon plaatsen. Ik heb een dergelijke microfoon gekocht en die door een juwelier op een ring laten zetten. Die ring draag ik om mijn middelvinger en die zit dan steeds voor de plek waar de toon uitkomt. Vanaf de microfoon loopt een dunne kabel langs mijn arm, die naar een zendertje aan mijn broekriem gaat.”Mark draagt de ringmicrofoon alleen aan zijn rechterhand, zodat alleen de melodie- en akkoordtonen worden opgepikt. “Voor een livesituatie in een band is dat voldoende. De bastonen (die de andere kant van de accordeon verlaten) hoeven dan niet te worden uitversterkt, want die zitten toch alleen maar de bassist in de weg. Overigens speel ik die bastonen wel, want ze geven me houvast bij het spelen.” Voor cd-opnames worden de bastonen doorgaans wel opgenomen, maar die kunnen dan mooi worden gemixt en in de juiste balans met de basgitaar worden gebracht. Live lukt dat niet. Op het podium hoort Mark zichzelf via een vloermonitor, die recht achter hem op de vloer ligt. “Zo hoor ik mezelf goed en heb ik geen problemen met rondzingen, omdat ik tussen de microfoon en de monitor sta. Ik heb een robuuste floor monitor, een Dynacord AM12.”
Bas Kennis (Bløf): ‘Dat kan ik toch ook’
Op Liefs uit Londen uit 1998 is de bandoneon van Leo Vervelde te horen. Voor Bløf’s album Boven (1999) leek het de producer een aardig idee iets met de accordeon te doen. Ernst Jansz werd gevraagd om de partijen in te spelen. Het lag niet voor de hand dat toetsenist Bas Kennis van Bløf, niet vertrouwd met het instrument, dat zelf zou doen. “We vonden het een hele eer dat Ernst Jansz op ons album speelde. Maar achteraf dacht ik, het is toch ook weer niet zo moeilijk dat ik dat zelf niet had gekund”, zegt Bas. In 2000 ging Bløf op theatertour en in die intieme setting kwam een accordeon goed van pas. Bas schafte er één aan. “Een goedkope, die wel voldeed, maar gemakkelijk ontstemde.” Bløf’s pianist had het snel onder de knie. “Ik bespeel alleen het klavier. Het gaat om de melodieën, de knoppen heb ik niet nodig, die zijn voor de begeleiding en in mijn geval zorgt de band daarvoor. Het verschil met de piano is de dynamiek. Op de accordeon is de dynamiek afhankelijk van de hoeveelheid lucht die je door het instrument duwt. Het verbaasde me dat je op de accordeon zo dynamisch kan spelen.” Op het album Watermakers (2000) zette hij de accordeon smaakvol in op Vrouw op de Veranda. “In de studio hebben we verschillende dingen geprobeerd, maar snel werd duidelijk dat met de accordeon erbij het helemaal klopte.” Bas heeft intussen een custom made Rossini Pro96 Cassotto. “Hij klinkt echt fantastisch.” De Bløf-toetsenist vindt de accordeon ideaal voor de kleuring van ballads en akoestische nummers. “Door de jaren heen heb ik het palet van mogelijkheden alleen maar uitgebreid: Hammondorgel, Rhodes, accordeon. Muziekmaken blijft een avontuur.”
Zie ook
» Accordeons
» Accordeon-tassen & koffers
» Accordeon-riemen
» Accordeon-microfoons
» Accordeonboeken
» Alle Toetsinstrumenten & Accessoires
» Piano-akkoorden spelen? Dit is de basis!
» Klassiek piano voor beginners – 6 bekende composities
» Akoestische piano of digitale piano – Wat moet ik kiezen?
» Wat is aanslaggevoeligheid?
» Keyboard leren spelen: wat heb je nodig?
Met veel interesse heb ik deze website bekeken en was blij verrast met zoveel positieve informatie over het instrument waar ik zelf veel plezier aan beleef.
Het deed me goed te lezen dat ook de accordeon een grote rol speelt in de muziek wereldwijd. De mooie naam te lezen en zelfs een foto te zien van de vermoedelijke uitvinder van de accordeon, Christian Friedrich Ludwig Buschmann, was voor mij een cadeautje.